Stereotypizacja kobiety autorki vs. kobiety bohaterki Nie tylko kryzys relacji czy też zasada samotności kobiet we współcze-snym społeczeństwie wpływa na tworzenie różnych mitów definiujących to, jak nowoczesna kobieta powinna lub nie powinna wyglądać, jakie powinna mieć zatrudnienie albo status socjalny. Zagadnienia teorii płci na pewno mają wpływ na większość sfer funkcjonowania kobiety w społeczeństwie, a jed-nym z przejawów subiektywnych poglądów na ten temat, które jednocześnie mogą i potrafią wpłynąć na opinię publiczną, jest tekst artystyczny. Literatu-ra tworzona przez kobiety cechuje się pewną specyfiką, któLiteratu-ra w różnych wa-riantach przesuwa się na osi od feminizmu do lekkiego, niewymagającego zaangażowania czytania romansów, w których bohaterka jest zawsze piękna, odważna i zwycięża zło, jak w jakiejś bajce. Pisana przez kobiety literatura nie zrodziła się tylko pod wływem teorii gender i nie jest tylko jej bezpo-średnim zastosowaniem (z główną impresywną funkcją), ale są to też teksty tzw. estetyki cierpienia, które wpływają na czytelnika za pośrednictwem prowokacyjnych, czysto kobiecych tematów (gwałt, aborcja, poród itp.). I wreszcie są to teksty, których motywacja i tematyka nie niesie ze sobą ani jednego z tych bezpośrednich znaków, lecz „kobiecość tekstu“ jest ukryta w ty-pologii postaci, w jej wewnętrznej charakterystyce i przejawach działania. Po literaturze pisanej przez kobiety, w której dominowały bohaterki wal-czące o prawa (własne i ogólnonarodowe), w centrum uwagi autorów i autorek pojawiły się kobiety-prowokatorki odsłaniające w opowieściach nie tylko swoje ciała, ale przede wszystkim dusze. Ten rodzaj intymności w literaturze jest związany z odkrywaniem kluczowych problemów, których nie potrafi opisać autor-mężczyzna i tylko w rzadkich przypadkach decydujący finał hi-storii przejawia się w aktywności męskiej postaci. Ten typ opowieści kon-centrował się na burzeniu mitów dotyczących pozycji kobiety w społeczeń-stwie, która to pozycja była (i prawdopodobnie nadal jest) definiowana stereo-typowo: kobieta-żona, kobieta w gospodarstwie domowym, kobieta w spódnicy czy piękna kobieta. Takie stereotypy są mocno zakorzenione w wielu językach i są częścią ję-zykowego obrazu społeczeństwa. Jako przykład można przywołać słowni-kową definicję jednego z poradników kodyfikacyjnych Krátkeho slovníka slovenského jazyka 4 (2003), który podaje dwa podstawowe znaczenia słowa kobieta: „1. dorosła osoba płci żeńskiej; 2. żona“, przy czym wszystkie przykłady podane w słowniku zmierzają do definiowania wyżej wspomnia-nego ideału kobiety: „1. wolna, zamężna, piękna, stara, zatrudniona; 2. dobra i wierna żona“. Z utrwalonych połączeń leksykalnych w podstawowych de-finicjach pojawiają się dwa: „1. lekka kobieta = kobieta o wątpliwych zasa-dach moralnych; 2. trzymać się kobiety za spódnicę = być zależnym od ko-biety“. Podobną sytuację zaobserwować można w definicji słowa ‚kobieta‘ zamieszczonej w Słowniku języka polskiego: „1. dorosły człowiek płci żeńskiej; 2. pot. Żona; a z utrwalonych połaczeń słownych na przykład kobieta fatalna (femme fatale) i emancypacja kobiet «zrównanie kobiet z mężczyznami w pra-wach społecznych i politycznych». Definicja słowa ‚kobieta‘ zawiera infor-mację o związku małżeńskim «kobieta pozostająca z mężczyzną w związku małżeńskim (w stosunku do tego mężczyzny)»“. Także tu jest pokazane, że pozycja kobiety jest ściśle związana z męskimi rolami w społeczeństwie i że w świadomości użytkowników języka od dawna zakorzenione jest mówienie o dwu podstawowych rolach kobiety: żony i matki. Przytoczone przykłady przekonują, że pozycja społeczna kobiety (z uwzględ-nieniem jej cech charakteru i cech zewnętrznych) jest stosunkowo niezmien-na. Tym bardziej zatem ciekawe wydają się postaci „niestandardowych“ ko-biet. Chodzi nie tylko o niewielkie odstępstwa od przywołanej definicji (jak np. kobiety niezamężnej z własnej woli czy kobiety samotnie wychowującej dziecko), ale i o znaczne różnice. Przykład takiego „przekroczenia“ znaleźć można u Olgi Tokarczuk, która w swoim opowiadaniu o najbrzydszej ko-biecie świata odniosła się do kilku stereotypów, przesądów i odwiecznych konfliktów męsko-żeńskich. Między wyzwoleniem a urodą Opowiadanie Olgi Tokarczuk zatytułowane Najbrzydsza kobieta świata jest zbudowane z kilku kluczowych elementów. Została w nim ukazana przede wszystkim relacja męsżeńska (teoria gender), ale też niektóre aspekty ko-biecego pisania, wśród których wyróżnia się estetykę brzydoty. Brzydota w tej prozie występuje w dwóch przestrzeniach: jedna z nich to bezpośred-nia, zewnętrzna charakterystyka najbrzydszej kobiety, druga zaś to szokujący element zastępujący estetykę cierpienia – eksponowanie (i ocena) niegrze-szącej urodą bohaterki przez innych ludzi. W pierwszym przypadku należy zaznaczyć, że owa najbrzydsza istota jest typowym przykładem społecznego gustu i powierzchownego postrzegania. Wszystkie cechy, które czynią z bo-haterki tę najbrzydszą, są zupełnym przeciwieństwem stereotypowej typolo-gii piękna, według której kobieta powinna mieć idealną cerę, duże wyraziste oczy, równy, dość duży nos, pełne symetryczne usta i równe białe zęby… Takie postrzeganie znamy z różnych źródeł i w istocie wpływa ono na wszystkie wizualizowane przykłady urody, od reklamy kosmetyków aż po ideał w postaci jakiejś sławnej osoby (na przykład aktorki, piosenkarki, władczyni itp.).Przy czym „obrazy »pięknych« kobiet zaczęto wykorzystywać w ogłoszeniach reklamowych w połowie XIX wieku“ i jest to jeden z do-wodów na to, że nowoczesna kobieta jest stale zmuszana, by „porównywać się z masowo propagowanym fizycznym ideałem“ (Wolf, 2000, 16). W opo-wiadaniu za pośrednictwem specyficznej charakterystyki głównej postaci ob-serwujemy o wiele głębsze spojrzenie niż tylko porównywanie się z uznawa-nym powszechnie obrazem piękna. Nie powinien to być jednak przeoczony element już choćby dlatego, że prowadzenie gry z fantazją czytelnika może zagwarantować tekstowi artystycznemu sukces i należy do podstawowych funkcji literatury. W tym przypadku czytelniczka nie chce być podobna do głównej bohaterki, ale bez wątpienia należy do grona jej sympatyków i nie-raz w głębi duszy jest też prawdopodobnie zadowolona, że nie znajduje się na jej miejscu. Stála nehybne, uvedomovala si, že ju pozorujú desiatky párov očí, že dychtivo hlcú každý detail, aby potom porozprávali o jej tvári známym, susedom alebo vlastným deťom, aby si ju mohli privolať zo spomienky, porovnať ju v zrkadle s vlastnou tvárou. A potom si s úľavou vydýchnu (Tokarczuk, 2003, 121). Własne problemy i wszelkie niedoskonałości stają się łatwiejsze do znie-sienia, a zasada porównywania w tym przypadku działa. Problem bycia brzydkim ma jeszcze inne konsekwencje: co gorszego może się przytrafić kobiecie? Nie tylko jest brzydka – jest najbrzydsza. Nie tylko jest najbrzydsza, ale jest tak na dodatek publicznie prezentowana. Ma nadzieję, że to wszystko zmieni się dzięki małżeństwu, ale w końcu małżeństwo okazuje się jedynie zakupem praw do wystawiania jej życia na pokaz. Rola małżeństwa zmieniła się w XIX wieku, dzięki czemu kobieta zyskała pozycję „menażerki gospodarstwa domowego, anioła gospodarstwa domowego“ i w końcu mo-gła „oczekiwać od mężczyzny nie tylko zabezpieczenia finansowego, ale też że będzie jej życiowym towarzyszem (Abramsová, 2005, 99). Te nadzieje bohaterki nie spełniły się, małżeństwo nie przyniosło jej żarliwego uczucia, ale handlową relację. Nawet macierzyństwo jest w tej transakcji postrzegane jako inwestycja przyszłej działalności zarobkowej. Bardziej trafne jest w tym przypadku twierdzenie Bell Hooks, która pisze o nowoczesnym małżeństwie jako o „częstym źródle cierpienia i niepokoju, które było katalizatorem fe-ministycznego buntu w prywatnych relacjach“ (2013, 118). Seria szokujących wypadków stopniuje cierpienie kobiety, które autorka przedstawia jako na-stępstwo wydarzeń i faktów, praktycznie bez emocji. Prezentuje Najbrzyd-szą jako „zwyczajną“ kobietę, której wyjątkowość jest tylko pozorna (brzy-dota jako typ zatrudnienia)‘ wewnątrz siebie jest taka sama jak wszystkie po-zostałe kobiety. W zasadzie „uwodzenie“ i zyskiwanie mężowskiej uwagi jest opisywane jako naturalna droga – najpierw powierzchowne zainteresowanie, następnie zauważenie wyjątkowości (nie jest głupia, mówi do rzeczy, zna kilka języków, ma kobiece gesty), a w końcu także zainteresowanie jej fi-zycznością – prezentowane wcześniej jako ciekawość: „V tú prvú noc po stretnutí si jednoducho predstavoval, aké by to bolo milovať sa s takouto bytosťou, bozkávať sa s ňou, sťahovať z nej šaty“ (Tokarczuk, 2003, 123). Późniejsze realne intymne spotkanie jeszcze bardziej potwierdza zwyczaj-ność niezwyczajnej kobiety: „a zmocnil sa jej ako každej inej ženy, bez akej-koľvek myšlienky, ako obyčajne“ (Tokarczuk, 2003, 127). Kolejną typową cechą literatury tworzonej przez kobiety jest głębokość przeżywanych i obrazowanych emocji. Emotywne zabarwienie tekstu jest ważną częścią zakodowanej idei. W analizowanym opowiadaniu oprócz mi-łości i zależności w związku pojawia się motyw litości i litowania się. O lito-ści, ewentualnie o jej niedostatku, mówi się w odniesieniu do związku dwoj-ga głównych bohaterów. Mężczyzna w pierwszych fazach związku nie od-czuwa litości nad ciężkim losem Najbrzydszej, a tym samym nie przejawia wobec niej prawdziwego zainteresowania i uczucia. Litość wykorzystuje tyl-ko jatyl-ko chwyt marketingowy w momencie rozpoczęcia współpracy z cyr-kiem i próbą zainteresowania widzów. W efekcie działa na emocje publicz-ności za pomocą wymyślonych i dopracowanych historii, przy czym w ogóle nie bierze pod uwagę uczuć wystawianej na pokaz kobiety, nieustannie ją poniżając: „Poniżanie jest podstawą wszystkich dalszych form przemocy“ (Hooks, 2013, 108). Rozważając ten problem, warto przywołać inny przy-kład z analizowanego opowiadania Tokarczuk, a mianowicie moment, gdy kobieta jest przekonywana, że uwaga publiczności sprawia jej radość, że jej potrzebuje. Kolejny kobiecy aspekt przejawia się jednocześnie w ataku na uczucia kobiecej i dziecięcej części widowni, która jest uważana za najbar-dziej podatną na zranienie. Emocjonalne zabarwienie tekstu jest z naszego punktu widzenia osłabione przez narratora mężczyznę. Gdyby historię opo-wiadała kobieta, wybrzmiałaby ona inaczej. Wewnętrzne rozdarcie i rozdwo-jenie męskiej postaci również jest zobrazowane, ale tylko za pomocą stosun-kowo powierzchownej sondy męskiej duszy, bardziej jest to pewnego typu konstatacja niż gotowe rozwiązanie. Inspirująca jest ta część opowiadania, w której mężczyzna zastanawia się nad uzasadnieniem wyboru właśnie Najbrzydszej jako swojej żony. W du-żym stopniu za tą decyzją stoją względy ekonomiczne. Inna strona mężow-skiego charakteru przejawia się w wyjaśnieniu – na pozór bez znaczenia – że jest ona „inna niż pozostałe“. Typowe dla literatury tworzonej przez kobiety są jednak stwierdzenia: „głupcy zabijali się z powodu piękniejszych“; „miał-bym coś, czego inni nie mają“. To sprawia, że zaprezentowany w utworze Tokarczuk mężczyzna jest właśnie postacią stereotypowego samca – prze-ważnie zły, działąjący na ogół niepoprawnie i niestosownie. Wizerunek mę-skiej postaci jest złagodzony poprzez fakt, że gdy czasami ucieka od żony, nie potrafi przestać o niej myśleć. Z punktu widzenia kobiecej czytelniczki może to być interpretowane jako cecha pozytywna, która świadczy o jakichś uczuciach; męska optyka dostrzeże jednak zupełnie inne powody takiego zachowania. W literaturze pisanej przez kobiety, a szczególnie w tekstach feministycz-nych często pojawiają się teoretyczne uzasadnienia różnic płciowych i in-nych opisów. W analizowanym utworze nauka także zajmuje ważną pozycję i to w miejscu, w którym od fantastycznych i szokujących uzasadnień kobie-cego wyglądu pisarka przechodzi do pseudonaukowych teorii o pomyłce przyrody i teorii zatrutej krwi. Następnym istotnym „naukowo uzasadnio-nym“ momentem opowiadania są narodziny dziecka. Mężczyzna twierdzi, że spłodzenie dziecka nie było ani jego zamiarem, ani jego pomysłem, był to bowiem pomysł profesora, który im pomagał i namówił ich na podjęcie ta-kiej decyzji. Przy czym Najbrzydsza już od ślubu marzyła o spokojnym życiu w zaciszu domu i wspólnym wychowywaniu dzieci. Z mężowskiego punktu widzenia dziecko było z jednej strony niepożądanym zagrożeniem, ale z dru-giej strony przynieść mogło lepszy zarobek. Ta swoista tęsknota za posiada-niem jeszcze bardziej szokującej atrakcji jest przeciwstawiona z ojcowskimi uczuciami i poczuciem zagrożenia partnerstwa w związku po pojawieniu się potomka. Poradzenie sobie ze śmiercią dziecka należy do najbardziej emo-cjonalnych przeżyć i jest często przedstawiane w dziełach tzw. estetyki cier-pienia. W niniejszym opowiadaniu jest to właśnie ten moment, kiedy kobieta pogrąża się w tęsknocie za dzieckiem i stara się je nakarmić także wtedy, kiedy ono nie ma już siły. Po śmierci dziecka matka cierpi z powodu tej stra-ty o wiele bardziej niż ojciec, pogrąża się w depresji, czego efektem końco-wym jest jej zgon. Postawa ojca jest paradoksalnie ukierunkowana nie na stronę emocjonalną, ale na ekonomiczną. Przejaw uczuciowości widoczny jest dopiero w sytuacji, kiedy profesor pomaga przenieść ciała martwej żony i córki do laboratorium. Tam posłużą do badań naukowych; zostaną wypre-parowane i zakonserwowane tak, by przedstawiały moment swojego naj-większego cierpienia, a potem wystawione zostaną jako eksponaty naukowe – „jako nieudany początek nowego rodzaju“ (Tokarczuk, 2003, 132). Pisarka w swoim opowiadaniu o najbrzydszej kobiecie świata proponuje odbiorcom jedynie bardzo mały wgląd do duszy głównej bohaterki, gdyż narratorem opowiadania jest mężczyzna. Kobieta przemówi jedynie kilka razy, a w każdym momencie, w każdym z tych dialogów zaprezentuje się jako inteligentna, mądra i niezwykle uczuciowa istota, a zatem jako całkowite prze-ciwieństwo tego, jak jest przedstawiana społeczeństwu. Ten kontrast jest do-skonale widoczny we fragmencie, w którym kobieta ocenia swoich widzów: „Ludzie są tak słabi, tacy samotni. Jest mi ich szkoda, kiedy siedzą przede mną i patrzą na moją twarz“ (Tokarczuk, 2003, 129). Z samotnej i cierpiącej bohaterki staje się osobą patrzącą z dystansu, oceniającą i postrzegającą swoją wyjątkowość oraz zwyczajność tych, którzy pozwolili sobie ją oceniać: „Czasem myślę, że mi zazdroszczą (…) są tacy nijacy, bez jakiejkolwiek wyjatkowości, bez właściwości“ (Tokarczuk, 2003, 129). Z tej, która według większości powinna się ukrywać przed ludzkim wzrokiem, staje się tą, która widzi prawdziwe wartości: „Ludzkie twarze są jak maski“ (Tokarczuk, 2003, 131). Dzięki temu odsłania się największa prawda płciowej (i jakiejkolwiek in-nej) stereotypowej teorii, ponieważ stereotypy i przesądy bronią dostępu do swobodnego postrzegania (zob. Porubanova) i zwracają uwagę na nasze sła-bości i niedostatki. Brzydka i poniżana kobieta postrzega widzów jako opuszczone i samotne dusze, cieszące się z cudzego nieszczęścia, które to nieszczęście utwierdza ich w poczuciu sensu własnego życia. Gdzie zatem jest miejsce Najbrzydszej? Toni Wolff w studium o przeciwień-stwach Štruktúrne formy ženskej duše (1951) zdefiniowała cztery podstawowe ar-chetypy kobiece. Matka to według niej „kobieta, dla której najważniejszym osobistym priorytetem jest dobro jej dzieci (albo tych, które ma w opiece)“ (Molton, Sikes, 2015, 24). Zgodnie z tą definicją Najbrzydszą można zali-czyć do tej kategorii, gdyż rzeczywiście w jej hierarchii najwyżej znajduje się dobro bliskich, w pierwszym rzędzie – jej córki. Po porodzie bohaterka tęskni nie tylko za spokojem dla siebie, ale przede wszystkim dla dziecka. W mo-mencie choroby myśli o dziecku, a nie o sobie, całkowicie zapomina o swo-im cierpieniu i poniżeniu. Charakterystyka archetypu matki przejawia się już we wstępnej części opowiadania, kiedy Najbrzydsza marzy o małżeństwie jako o ucieczce z życia publicznego do sfery domowej, do bezpiecznej pry-watności, gdzie będzie spokojnie żyć i wychowywać swoje dzieci. Archetyp Hetery – a więc kobiety, której „w pierwszym rzędzie zależy na jakości związku z partnerem“ (tamże, 27) jest obecny w postaci Najbrzyd-szej, ale bardziej dlatego, że ten stan jest dla niej nieosiągalny z powodu mę-żowskich zainteresowań innymi kobietami. W opowiadaniu Tokarczuk za-znacza tylko, że Najbrzydsza mu to wypomina, ale nie podejmuje żadnych środków ani kroków, aby zmienić tę sytuację. Archetyp Amazonki – „kobie-ty, której osobistym priorytetem jest bezosobowa strefa zbiorowej świado-mości“ (tamże, 29) i Medii – „kobiety, której prymarne zainteresowanie skupia się na zjawiskach związanych ze zbiorową nieświadomością“ (tamże, 33) są równie częściowo reprezentowane, choć nie wprost przedstawione. Najbrzydsza co prawda nie przejawia typowych nadprzyrodzonych czy wróżbiarskich zdolności (jak medium), ale jest to kobieta inna niż wszystkie, kobieta, która (podświadomie i mimowolnie) wpływa na społeczeństwo i na myślenie ludzi, wyznacza granice „normalności“ i pokazuje widzom lustro, mówiąc im: to wy jesteście ci brzydcy, to wy macie przesądy, to wy definiu-jecie granice wyjątkowości – piękna – brzydoty. Kobiecość Najbrzydszej, jako abstrakcyjne pojęcie wyrażające coś, co można zdefiniować jako kobiecą naturalność, ewentualnie tożsamość zmie-niającą się w czasie i przestrzeni (Bačová, 2005, 173), jest bardzo trudno opi-sać. Może jest w jej stosunku do mężczyzny, może w dążeniu do społecznego uregulowania swej sytuacji (małżeństwo), może w stosunku do dziecka i wresz-cie – w z pozoru błahych przejawach zachowań typowych dla płci żeńskiej – jak na przykład wtedy, kiedy zawiązała chustkę, którą kupił jej mąż. Faktem jest, jak mówi sama bohaterka, że „żadna rzecz nie istnieje od po-czątku do końca, o ile nie ma swojej opowieści“ (Tokarczuk, 2003, 125) i dlatego nie ma pewności, gdzie w analizowanym opowiadaniu znajduje się dobro: po stronie „normalności“ czy po stronie szokującej „nienormalno-ści“. Każdy stereotyp (również stereotyp płciowy) jest schematycznym spo-sobem postrzegania, którego celem jest ułatwienie orientacji w świecie, lecz tylko krytyczny stosunek do niego umożliwia zrozumienie jego funkcjono-wania. Można zadać pytanie: czy

After a very long translation process—seven years of work!—Nobel laureate Olga Tokarczuk’s greatest novel will soon be available to English readers. Fitzcarraldo Editions will publish The Books of Jacob, translated by Jennifer Croft, in the UK this November, and Riverhead will publish it in the US in February 2022.

najbrzydsza kobieta świata olga tokarczuk